اجرای طرح پژوهشی «حوزه‌های علمیه خراسان» در بنیاد پژوهشهای اسلامی
با توجه به لزوم آشنايى با تاريخ حوزههاى علميه تشيع كه همواره خاستگاه مراجع عالیقدر، علماى بزرگ و دانش‌پژوهان بوده است و براى همه اقشار جامعه بويژه نسل جوان از اهميّت و فوايد زيادى برخوردار است، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در حال اجرای طرح پژوهشی «حوزه‌های علمیه خراسان» است.
محمود پسندیده؛ پژوهشگر بنیاد پژوهشهای اسلامی در گفتگو با خبرنگار روابط عمومی و بین الملل بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در خصوص اهمیت این طرح می‌گوید: حوزههاى علميّه بويژه در قرن حاضر تأثير فراوانى در زندگى اجتماعى مردم داشتهاند و بيش از هر زمانى عهدهدار رهبرى امت اسلامى در بيشتر كشورها شدهاند.
وی ادامه می‌دهد: اين در حالى است كه روند رشد و تكامل علمى، اجتماعى و سياسى حوزههاى علميّه بسيار چشمگير و موفقيتآميز بوده است كه بررسى علل موفقيت حوزهها طلب میكند متفكران و دانشمندان نگاهى تازه به حوزههاى علميّه داشته باشند و از تجربههاى ارزشمند آنها استفاده نمايند. از سوى ديگر با گسترش نقش حوزههاى علميّه در عرصههاى اجتماعى و سياسى جامعه بخصوص پس از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى افراد بيشمارى علاقهمند هستند اطلاعات بيشترى در زمينه پيشينه تاريخى حوزههاى علميّه، برنامههاى آموزشى -تربيتى، روشهاى تدريس و حتى نوع معمارى مدارس علميّه به دست آورند، از اين رو میطلبد كه تاريخ حوزههاى علميّه تشيّع به دقت مورد بررسى و پژوهش قرار گيرد.
این پژوهشگر می‌گوید: طرح «حوزه‌های علمیه خراسان» پيرامون چگونگى شكلگيرى، پيشينه تاريخى و فعاليت‌هاى گوناگون حوزه علميّه استان خراسان در4 جلد ارائه شده است كه تاکنون دو جلد آن با محوریت حوزه علمیه خراسان رضوی و حوزه خراسان جنوبی به زیور چاپ آراسته شده و جلد سوم نیز که اختصاص به حوزه علمیه خراسان شمالی دارد در مرحله نگارش است.
پسندیده می‌افزاید: آنچه بر اهميّت چنين كتابى میافزايد توسعه و رشد شهرها و از بين رفتن بافت قديمى شهرها است، با نوسازى و بازسازى بافت قديمى هر شهر مدارس علميّه نيز دستخوش تخريب میشوند و آنچه آنها را در يادها حفظ میكند، ثبت تاريخ و پيشينه علمى آنها میباشد. متأسفانه خلأ وجود چنين كتاب‌هايى كه يادآور يادگارهاى علمى اصيل اسلامى باشد در استان خراسان بويژه شهر مشهد كه داراى حوزه علميّهاى بسيار غنى و پرمايه با انديشمندان و عالمان بلند آوازه میباشد كاملاً احساس میشد كه با چاپ اين كتاب‌ها كه ثمره تحقيقات وسيع علمى هم در جنبه اسنادى و كتابخانهاى و هم در زمينه مطالعات ميدانى و جغرافيايى میباشد تا حدى اين كمبود مرتفع می‌گردد.
اهداف طرح
این پژوهشگر شناخت موقعيّت جغرافيايى مدارس علميّه بويژه مدارس تاريخى؛ آشنايى با پيشينه تاريخى مدارس علميّه و سبب نامگذارى آنها؛ معمارى و تزئينات هنرى بنا؛ موقعيّت علمى، آموزشى مدارس؛ ثبت و ضبط موقوفات مدارس علميّه؛ شناخت و ثبت استادان، عالمان و دانشمندان عالیقدر مؤثر در پويايى اين حوزه كهنسال؛ شناخت و ثبت مدارس علميّه كه بسيارى تخريب شدهاند و برخى نيز به علت نوسازى و بهسازى مركز شهرها احتمالاً تخريب خواهند شد، براى انتقال به نسلهاى آينده و حفظ ميراث فرهنگ اصيل حوزههاى علميّه را از اهداف این طرح برشمرد.
ضرورت و اهميّت طرح
وی همچنین به ضرورت و اهمیت طرح اشاره کرده و می‌افزاید: از ابتداى تأسيس حوزه علميّه در استان پهناور خراسان بويژه شهر مشهد بسيارى از مدارس علميّه به دليل فرسودگى بنا و ويژگي‌هاى فيزيكى از بين رفتهاند، بنابراين ثبت و ضبط مشخصات و ويژگي‌هاى معمارى و هنرى آنها امرى ضرورى است، زيرا اين مدارس بيانگر فرهنگ، تاريخ و هويّت مذهبى، ملى و بومى مردم اين خطّهاند و با نابودى آنها روند تاريخى مدارس علميّه دچار انقطاع میشود.
به گفته پسندیده، با توجه به پيشرفت سريع جامعه شهرى و رشد روز افزون جمعيّت، آشكار است كه بافت قديمى شهرها پاسخگوى نيازها نيست و نياز به نوسازى و بهسازى باعث شده است بسيارى از بناهاى كهن از جمله مدارس علميّه، دستخوش حوادث شوند. بنابراين شناخت و ثبت موقعيّت جغرافيايى و تاريخچه آنها كه به جغرافياى تاريخى شهرها نيز يارى میرساند و همچنين آشنايى با دانشوران و انديشمندان حوزه كه در اين مدارس به تحصيل، تدريس و فعاليت‌هاى پژوهشى اهتمام ورزيدهاند و نيز شناخت ويژگي‌هاى علمى و آموزشى مدارس علميّه و تنظيم و ثبت آنها جهت بهره‌بردارى نسلهاى آينده امرى ضرورى است.
دشواري‌هاى طرح
وی اظهار میکند: پژوهش و بررسى مدارس علميّه جنبه تاريخى و تجربى دارد، يعنى علاوه بر مطالعه و دقّت در اسناد و مدارك تاريخى، پژوهش‌هاى ميدانى نيز ضرورى است. بنابراين، مراجعه به مدارس و بررسى و دقّت در ويژگي‌هاى كالبدى و معمارى آنها به زمان زيادى نياز دارد كه با توجّه به پراكندگى مدارس در استانهاى خراسان رضوى، جنوبى و شمالى، مشكلات چند برابر خواهد بود. از سوى ديگر چون بسيارى از مدارس تاريخى كاملاً از بين رفته است، مراجعه به افراد آگاه و آشنا به مدرسه مورد نظر ضرورت دارد. ديدار و گفتگو با اين افراد درباره مدارسى كه دهها سال پيش تخريب شده كارى دشوار و گاه مدت مديدى زمان میبرد.
مطالعات كتابخانهاى و اسنادى
این پژوهشگر ادامه می‌دهد: در اين روش از طريق يادداشت‌بردارى از منابع موجود بويژه سفرنامهها، كتاب‌ها و مقالههاى مربوط به شهرها اطلاعات لازم جمع آورى و پس از دسته بندى، مطالب مورد نياز استخراج میشود. در اين مطالعات، از كتاب‌هاى تاريخى قديمى، وقفنامه‌ها، نسخههاى خطى، عكسها و تصويرهاى موجود در اداره اوقاف و ميراث فرهنگى خراسان نيز میشود.
تحقيقات ميدانى
وی معتقد است، اين نوع پژوهش‌ها شامل بازديد از تمام مدارس علميّه میباشد كه به كمك مسؤولان مدارس، از طريق مصاحبه حضورى اطلاعاتى درباره معمارى و ويژگي‌هاى فيزيكى بنا جمع‌آورى میشود.
تكميل پرسشنامه
پسندیده بیان میکند: با توجه به اهداف گوناگون مورد نظر، پرسشنامهاى تنظيم و در اختيار مديران و مسؤولان مدارس قرار داده میشود. اين اطلاعات بررسى شده و در نهايت آميزهاى از آن با مدارك و اسناد موجود به گزارش و پژوهش مورد نظر را تشكيل می‌دهد.
تهيه عكس، نقشه و پلان
وی می‌گوید: از كليّه مدارس علميّه بويژه مدارس تاريخى، عكس، نقشه و پلان تهيّه خواهد شد تا به عنوان ميراث فرهنگى معمارى اصيل اسلامى ثبت شود. علاوه بر این وقفنامه و اسناد مدارس جمع آوری شده که پس از بازخوانی در اختیارخوانندگان قرار گرفته است.
روش تأليف
این پژوهشگر به روش تالیف این طرح اشاره کرده و خاطر نشان میکند: ترتيب تأليف اطلاعات و مطالب جمع‌آورى شده، براساس تاريخ شكلگيرى و اهميّت حوزهها میباشد و از اين‌رو حوزههايى كه پيشينه بيشترى داشتهاند در تأليف، مقدم بر ديگر حوزهها ذكر میشوند. بديهى است براى اجراى عمليات ميدانى ابتداء حوزههاى شهرستان‌هاى خراسان رضوى، سپس خراسان شمالى و در نهايت خراسان جنوبى انجام خواهد شد.
منابع
وی عنوان میکند: در بررسی این مدارس از منابع بسیاری استفاده شده است بدین‌صورت که علاوه بر استفاده از کتاب‌های قدیمی وتاریخی از وقفنامه‌ها و برخی اسناد و حتی نقشه‌ها و پلان‌ها استفاده شده است. مهمترین مخاطبان این کتاب‌ها اساتید دانشگاه‌ها و طلاب و روحانیون حوزه‌های علمیه به انضمام پژوهشگران رشته تاریخ و تمدن اسلامی می‌باشند.